του Γιώργου Λιερού
Η ανάδυση της Κοινωνικής Οικονομίας ακολούθησε σχεδόν άμεσα τη γένεση της οικονομίας της αγοράς. Δεν επρόκειτο παρά για την αυτοοργάνωση της νεαρής εργατικής τάξης· την αυτοοργάνωση για την κοινωνική ασφάλεια, τη μόρφωση αλλά και για τη συνεταιριστική ανάληψη παραγωγικών δραστηριοτήτων. Όχι μόνο για την επιβεβαίωση μέσα στο ζοφερό κοινωνικό τοπίο της Βιομηχανικής Επανάστασης αλλά προπάντων για την αξιοπρέπεια. Η Κοινωνική Οικονομία απετέλεσε ίσως την πρώτη μορφή με την οποία εμφανίστηκε στο ιστορικό προσκήνιο το σύγχρονο εργατικό κίνημα· ευθύς εξαρχής είχε μια προνομιακή σχέση με τους λεγόμενους ουτοπιστές σοσιαλιστές (στην Αγγλία, το κίνημα του Όουεν προηγήθηκε από εκείνο των Χαρτιστών, ενός πιο πολιτικοποιημένου εργατικού κινήματος, το οποίο διεκδικούσε το καθολικό εκλογικό δικαίωμα).
Απ’ όλον αυτόν τον θεσμικό πλούτο τον οποίο δημιούργησε μέσα σ’ έναν αιώνα το εργατικό κίνημα, συγκροτήθηκε το κράτος πρόνοιας. Το τελευταίο αμφισβητήθηκε από τα αριστερά, από τα κινήματα νεολαίας της δεκαετίας του 1960, αλλά αποδομήθηκε από τα δεξιά, από τον επελαύνοντα νεοφιλελευθερισμό. Η αποδόμηση ξεκίνησε από τη Λατινική Αμερική και την Αγγλία και σήμερα βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη στην ηπειρωτική Ευρώπη. Η σύγχρονη Κοινωνική Οικονομία έχει την καταγωγή της από τη μια στα κινήματα νεολαίας της δεκαετίας του 1960 και στα οικολογικά και εναλλακτικά κινήματα που τα διαδέχθηκαν, και από την άλλη στα αντινεοφιλελεύθερα κινήματα τα οποία εδώ και τρεις δεκαετίες συγκλονίζουν τη Λατινική Αμερική. Αυτά τα κινήματα πρωτοστάτησαν στους αγώνες εναντίον της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης και αποτελούν μοναδικές εμπειρίες αυτοοργάνωσης των αποκάτω για την ανάληψη της κοινωνικής παραγωγής και αναπαραγωγής.
Σε κάθε περίπτωση, η Κοινωνική Οικονομία, έρχεται να πάρει τη θέση του καταρρέοντος κράτους πρόνοιας και είναι το πεδίο σύγκρουσης ανάμεσα σ’ ένα «εναλλακτικό επιχειρείν» και την αλληλέγγυα και συνεργατική οικονομία. Η Κοινωνική Οικονομία αποτελεί ένα σπουδαίο πεδίο ανάπτυξης και συγκρότησης, ένα πραγματικό πειραματικό εργαστήρι, για αγοραίους θεσμούς οι οποίοι έρχονται να υποκαταστήσουν τους πολιτειακούς και κρατικούς. Από την άλλη, ιδίως σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, βλέπε κοινωνικής κατάρρευσης, η Κοινωνική Οικονομία αποτελεί όχι μόνο πεδίο δοκιμασίας των αντικαπιταλιστικών προταγμάτων στην πράξη αλλά και την κύρια ή τη μόνη δυνατή απάντηση όσων από τους αποκάτω πετάγονται οριστικά εκτός απασχόλησης και εκτός κοινωνικής προστασίας· είναι ο τόπος στον οποίο συναντώνται οι ανάγκες της επιβίωσης με τα πιο ευγενικά οράματα και την ανάκτηση της αξιοπρέπειας.
Η Κοινωνική Οικονομία είναι η μόνη διέξοδος στην απελπιστική κατάσταση στην οποία βρίσκεται η χώρα μας (απελπιστική κατάσταση που δεν έχει να κάνει μόνο με τη φτώχεια και την εξαθλίωση). Χωρίς να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους πολλές εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, χωρίς την ατομική πρωτοβουλία, την προσωπική ευθύνη του καθενός χωριστά απ’ αυτούς, δεν μπορεί να επιτελεστεί το τιτάνιο έργο της από την αρχή ανασυγκρότησης της οικονομίας, της ανοικοδόμησης της χώρας, της ανασύστασης της κοινωνίας. Εδώ που φτάσαμε δεν υπάρχει πλέον κάποιο πολιτικό σχέδιο που να μπορεί να υλοποιηθεί με διατάγματα από ένα κρατικό μηχανισμό (ακόμη κι αν ο μηχανισμός αυτός θα ήταν ο γερμανικός και όχι ο ελληνικός). Όχι βέβαια ότι στερούνται σημασίας οι πολιτικοί αγώνες και προπάντων η εξέγερση και η μετωπική αναμέτρηση με το κράτος. Δημιουργούν τον δημόσιο χώρο που εμπεριέχει αυτές τις δομές και τις κάνει κόσμο· προϋποθέτουν αλλά και μας χρειάζονται επίσης για να διευκολύνουν να αναδείξουν τη δημιουργικότητα του πλήθους των ανθρώπων στο μοριακό επίπεδο.
Μια «αλληλέγγυα και συνεργατική οικονομία», η οποία εκδηλώνει μια δυναμική υπέρβαση του καπιταλισμού, ξεχωρίζει πρώτα απ’ όλα γιατί ξεκινάει από σήμερα την κατάργηση της μισθωτής εργασίας, υιοθετώντας, προκρίνοντας, τη συνεργασία, το συνεταιρισμό των ελεύθερων παραγωγών, και επίσης γιατί συγκρούεται δραστικά με την εμπορευματοποίηση της γης και τις δραματικές συνέπειές της για τους ανθρώπους και τον πλανήτη. Η εμπορευματοποίηση της ικανότητας για εργασία και η εμπορευματοποίηση της γης όρισαν στις αρχές του 19ου αιώνα τη μετάβαση από τις εμπορευματικές οικονομίες του πρώιμου καπιταλισμού στην αυτορρυθμιζόμενη αγορά και τον σύγχρονο καπιταλισμό. Η αλληλέγγυα και συνεργατική οικονομία αμφισβητώντας τη μισθωτή εργασία και την εμπορευματοποίηση της γης συνυφαίνεται με τα δυο μεγάλα κινήματα της εποχής μας, το εργατικό και το οικολογικό.
Ωστόσο, για μια κοινωνία που είναι επικεντρωμένη στην οικονομία, δηλαδή στη συνεχή μεγέθυνση της παραγωγής, στο μόχθο και την εργασία (ή στην απαλλαγή απ’ αυτά), στην όλο και μεγαλύτερη συγκέντρωση «υλικού» πλούτου, στην ατομική καταξίωση μέσα από την κατοχή πραγμάτων, στην διαρκή αύξηση της κατανάλωσης κ.τ.λ., ο καπιταλισμός είναι ένα καλό, το καλύτερο, σύστημα (ακόμη κι αν κάνει κακό στους ανθρώπους και τη φύση). Η θέσμιση στην προοπτική μιας άλλης κοινωνίας συνάδει με την απώλεια της φαντασιακής, συμβολικής και υλικής πρωτοκαθεδρίας που απολαμβάνει η οικονομία στην καπιταλιστική κοινωνία, συμβαδίζει με την επανενσωμάτωσή της στην κοινωνία. Μόνο με αυτήν την προϋπόθεση μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά (επίσης και στο οικονομικό επίπεδο) οι συνεταιρισμοί και η αυτοδιαχείριση και να είναι οικονομικά βιώσιμες οι μελλοντικές δημοκρατικές πολιτείες.
Δημοσιεύτηκε στο 9ο τεύχος της εργατικής εφημερίδας Δράση
Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις των Συναδέλφων το βιβλίο του Γιώργου Λιερού Υπαρκτός καινούργιος κόσμος: Κοινωνική/Αλληλέγγυα και Συνεργατική Οικονομία
Στη Γαλλία υπάρχουν περισσότερες από 500 ενώσεις (ΑΜΑΡ) όπου περίπου 1.000 παραγωγοί φέρνουν βιολογικά προϊόντα, μέσω εναλλακτικών δικτύων, απευθείας στη γειτονιά, με σχεδόν μηδενικό κόστος συναλλαγής, καλύπτοντας ήδη 70 χιλιάδες καταναλωτές. Το πιο γνωστό ΑΜΑΡ στο Παρίσι είναι το «Αλληλέγγυο Κολοκύθι». Τα προϊόντα του στοιχίζουν 20% λιγότερο απ’ ό,τι στις λαϊκές αγορές. Η γεωργία της εγγύτητας και τα κινήματα των τοποφάγων αναπτύσσονται ταχύτατα σ’ όλη την Ευρώπη. Η Βρετανία, ας πούμε, στο πλαίσιο του κινήματος «Πόλεις σε μετάβαση» και στην Ισπανία με πιο χαρακτηριστικό το «Xarxa de consum solidari» της Βαρκελώνης. Στόχος τους, η δίκαιη τιμή μέσω της επανατοπικοποίησης των διατροφικών συναλλαγών. Οποιος δεν έχει να πληρώσει τα προϊόντα μπορεί να παρέχει ανταλλακτική εργασία στην παραγωγή και στη διανομή.
«Κοινωνική Οικονομία» είναι το σύνολο των οικονομικών, επιχειρηματικών, παραγωγικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων, οι οποίες αναλαμβάνονται από νομικά πρόσωπα ή ενώσεις προσώπων, των οποίων ο καταστατικός σκοπός είναι η επιδίωξη του συλλογικού οφέλους και η εξυπηρέτηση γενικότερων κοινωνικών συμφερόντων».
Πώς ορίζεται η Κοινωνική Οικονομία; Ο ορισμός είναι δύσκολος. Αναφερόμαστε στον (υπό ευρεία έννοια) τρίτο τομέα της Οικονομίας και τα όρια ανάμεσα στους τομείς δεν είναι πάντα ευδιάκριτα.Ο πρώτος τομέας αφορά στην ιδιωτική εμπορευματική οικονομία, δηλαδή τις επιχειρήσεις που λειτουργούν με σκοπό το κέρδος.Ο δεύτερος τομέας αφορά στη δημόσια ή κρατική οικονομία, που το κράτος ή άλλες μονάδες προσφέρουν αγαθά και υπηρεσίες με αναδιανεμητικό χαρακτήρα. Ο τρίτος τομέας, λοιπόν, αφορά στο ευρύ πεδίο της αλληλέγγυας οικονομίας. Είναι μια οικονομική δραστηριότητα που ξεκινάει «από κάτω». Πρόκειται κατά κύριο λόγο για μια πρωτοβουλία των πολιτών («οικονομία των πολιτών», δηλαδή από τους πολίτες και για τις ανάγκες αυτών) που δεν αποσκοπεί στο κέρδος. Πρόκειται με άλλα λόγια για μια «οικονομία των (πραγματικών) αναγκών». Θα μπορούσαμε να τονίσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά της για να γίνει πιο αντιληπτό: Η εκούσια συμμετοχή των ατόμων και η δημοκρατική έκφρασή τους είναι το πρώτο. Η λειτουργία στο πλαίσιο της κοινωνίας και της κάλυψης των αναγκών των πολιτών, αναδεικνύει το δεύτερο χαρακτηριστικό, δηλαδή την αλληλεγγύη. Στόχος της κοινωνικής οικονομίας δεν είναι η κατανάλωση ως αυτοσκοπός αλλά η κάλυψη κατ’ αρχήν βασικών αναγκών, μέσω ισοδίκαιης κατανομής των πόρων και σχέσεων αλληλεγγύης. Επίσης, θα πρέπει να τονίσουμε ότι είναι μια οικονομία ήπιων ανθρώπινων και οικολογικών ή αειφορικών μεγεθών, που δραστηριοποιείται σε μικρό τοπικό επίπεδο. Τέλος, εκφράζει μια άλλη ηθική, δηλαδή ένα άλλο αξιακό σύστημα διαφορετικό από το σύστημα αξιών της καπιταλιστικής κερδοσκοπικής οικονομίας.
Στο σημείο αυτό εγείρεται η κριτική που λέει ότι χωρίς εθελοντισμό και φιλανθρωπία δεν γίνεται τίποτα και ότι τελικά αυτά τα κινήματα απλώς δεν αφήνουν να φαίνεται η αποσάθρωση του κοινωνικού κράτους. Είναι πιθανό αυτό, δεν παύει όμως να βγάζει από το αδιέξοδο ασθενείς ομάδες πληθυσμού, κοινωνικά αποκλεισμένες.
Η Πολιτική Οικονομία μελετά το σύνολο των οικονομικών ενεργειών που αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση των αναγκών των ανθρώπων που συμβιώνουν σε μια πολιτεία, δια της παροχής αγαθών , ή παροχής υπηρεσιών . Συνεπώς φορέας αυτής είναι η ίδια η Πολιτεία (κράτος).
Πώς ορίζεται η Κοινωνική Οικονομία; Ο ορισμός είναι δύσκολος. Αναφερόμαστε στον (υπό ευρεία έννοια) τρίτο τομέα της Οικονομίας και τα όρια ανάμεσα στους τομείς δεν είναι πάντα ευδιάκριτα.Ο πρώτος τομέας αφορά στην ιδιωτική εμπορευματική οικονομία, δηλαδή τις επιχειρήσεις που λειτουργούν με σκοπό το κέρδος.Ο δεύτερος τομέας αφορά στη δημόσια ή κρατική οικονομία, που το κράτος ή άλλες μονάδες προσφέρουν αγαθά και υπηρεσίες με αναδιανεμητικό χαρακτήρα. Ο τρίτος τομέας, λοιπόν, αφορά στο ευρύ πεδίο της αλληλέγγυας οικονομίας. Είναι μια οικονομική δραστηριότητα που ξεκινάει «από κάτω». Πρόκειται κατά κύριο λόγο για μια πρωτοβουλία των πολιτών («οικονομία των πολιτών», δηλαδή από τους πολίτες και για τις ανάγκες αυτών) που δεν αποσκοπεί στο κέρδος. Πρόκειται με άλλα λόγια για μια «οικονομία των (πραγματικών) αναγκών». Θα μπορούσαμε να τονίσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά της για να γίνει πιο αντιληπτό: Η εκούσια συμμετοχή των ατόμων και η δημοκρατική έκφρασή τους είναι το πρώτο. Η λειτουργία στο πλαίσιο της κοινωνίας και της κάλυψης των αναγκών των πολιτών, αναδεικνύει το δεύτερο χαρακτηριστικό, δηλαδή την αλληλεγγύη. Στόχος της κοινωνικής οικονομίας δεν είναι η κατανάλωση ως αυτοσκοπός αλλά η κάλυψη κατ’ αρχήν βασικών αναγκών, μέσω ισοδίκαιης κατανομής των πόρων και σχέσεων αλληλεγγύης. Επίσης, θα πρέπει να τονίσουμε ότι είναι μια οικονομία ήπιων ανθρώπινων και οικολογικών ή αειφορικών μεγεθών, που δραστηριοποιείται σε μικρό τοπικό επίπεδο. Τέλος, εκφράζει μια άλλη ηθική, δηλαδή ένα άλλο αξιακό σύστημα διαφορετικό από το σύστημα αξιών της καπιταλιστικής κερδοσκοπικής οικονομίας.
Η Πολιτική Οικονομία μελετά το σύνολο των οικονομικών ενεργειών που αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση των αναγκών των ανθρώπων που συμβιώνουν σε μια πολιτεία, δια της παροχής αγαθών , ή παροχής υπηρεσιών . Συνεπώς φορέας αυτής είναι η ίδια η Πολιτεία (κράτος).
Τέλος, η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία έχει δύο κορυφαία χαρακτηριστικά: μπορεί να αρχίσει να υλοποιείται από τώρα, χωρίς να περιμένουμε πότε θα έρθει η κοινωνική αλλαγή και υλοποιείται από τα κάτω, από τους ίδιους τους πολίτες, χωρίς να περιμένουν την έλευση κάποιου σωτήρα. (βλ. Διακήρυξη της Πρωτοβουλίας Συνεργασίας για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία – ΠΡΩ.Σ.Κ.ΑΛ.Ο. http://prwskalo.blogspot.com/2011/05/blog-post_25.html ).
Αφιερωμένη στην κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία ήταν η εκπομπή “Καταλύτης” της ΕΤ3 τις 14-12-2012 . Η Χριστίνα Σιγανίδου συζητά με τον διευθυντή Συνεταιρισμών Ευρώπης Κλάους Νίντερλεντερ για τις δυνατότητες της Ελλάδας να βοηθήσει η ίδια τον εαυτό της μέσα από ένα ανανεωμένο συνεταιριστικό κίνημα και εξετάζει με τον Ισπανό ευρωβουλευτή Ραούλ Ρομέβα το παγκόσμιο παράδειγμα του συνεταιρισμού Μοντραγκόν, της 10ης ισχυρότερης βιομηχανίας της Ισπανίας. Επίσης, μιλάει με τον διευθυντή του Δικτύου ΚΑΠΑ Λουκά Μπρέχα, από τα Ιωάννινα, για τις προσπάθειες που γίνονται το τελευταίο διάστημα στην Ελλάδα, ενώ διερευνά κάποια από τα κινήματα, που δρουν στη χώρα μας (Κ.Α.Π.Α., ΚοιΝο, αγροτικό παντοπωλείο Καλαμαριάς, Σ.Πα.Με).
Η Πολιτική Οικονομία μελετά το σύνολο των οικονομικών ενεργειών που αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση των αναγκών των ανθρώπων που συμβιώνουν σε μια πολιτεία, δια της παροχής αγαθών , ή παροχής υπηρεσιών . Συνεπώς φορέας αυτής είναι η ίδια η Πολιτεία (κράτος).