Η ριζοσπαστικότερη ίσως κριτική που ασκήθηκε στην έννοια της προόδου έγινε από τον
Αισχύλο «βλέποντες έβλεπον μάτην» και από τον Γκαίτε «κι ύστερα από τόσα φώτα να ‘μαι
μωρός όπως και πρώτα».
Μα τι είναι τελικά αυτή η περιζήτητη νύφη, η πρόοδος; Η πεποίθηση ότι το ανθρώπινο
είδος προελαύνει μπροστά από τότε που ο ανθρωπίδης homo erectus, ένας πίθηκος που
στάθηκε όρθιος, ψηλός 1,70, με μεγάλο εγκέφαλο και ισχυρό αναπνευστικό σύστημα για
να περπατάει μεγάλες αποστάσεις κυνηγώντας ζώα. Η έννοια της προόδου είναι τα ιερά και
τα όσια του διαφωτισμού σε όλες τις εκδοχές του. Πρόοδος είναι το πλυντήριο, το ψυγείο,
οι τουαλέτες με καζανάκι, τα φάρμακα, το αυτοκίνητο…Πρόοδος είναι η πεποίθηση ότι
το αύριο είναι καλύτερο από το χθες, ότι ο κόσμος που ζούμε είναι ο καλύτερος δυνατός
κόσμος που υπήρξε μέχρι σήμερα ή ότι εμείς είμαστε πολιτισμένοι και οι προηγούμενοι,
έστω και πριν από δυο ή τρεις γενιές ήταν απολίτιστοι. Η μόνη ίσως διαφορά που υπάρχει
ανάμεσα στους οπαδούς της προόδου, στους φωταδιστές, είναι ότι ορισμένοι από αυτούς
διαμαρτύρονται ότι δεν κατανέμονται ίσα τα αγαθά της προόδου και της ανάπτυξης. Αν
όμως πρόοδος είναι τα εκατομμύρια των ανθρώπων που επέζησαν από ασθένειες λόγω της
προόδου της ιατρικής, τότε τι είναι τα εκατομμύρια των ανθρώπων που σκοτώθηκαν τον
τελευταίο αιώνα σε πολέμους ανάμεσα στα πιο προοδευμένα έθνη του κόσμου;
Ποιος είναι λοιπόν ο θεός της προόδου, ο αγαπημένος ήρωας των διαφωτιστών; Ο
Προμηθέας. Αυτός ο εμβληματικός ηγέτης που κατέστησε τον άνθρωπο εξωφυσικό
αποσπώντας τη γνώση (φωτιά) από τους θεούς (φύση), δίνοντας έτσι το σάλπισμα για την
ανθρώπινη εποποιία, τον πολιτισμό.
Οι οπαδοί της προόδου πιστεύουν στην αυταπάτη ότι η ιστορία έχει ένα εγγενές νόημα,
ένα σκοπό, που είναι προσανατολισμένος στο καλύτερο, στο ενάρετο. Στο βαθμό που οι
άνθρωποι από τη φύση τους θεωρούνται καλοί, η υλική τους πρόοδος θα συμβαδίσει με
την ηθική τους πρόοδο, έστω και αν η δεύτερη έχει προσωρινά παρεκτραπεί. Το όχημα για
να πραγματοποιηθεί αυτός ο σκοπός είναι η συσσώρευση γνώσεων. Γι αυτό λατρεύουν τον
Προμηθέα που έδωσε στο ανθρώπινο γένος τη δυνατότητα να συσσωρεύει γνώσεις για να
ελέγχει το πεπρωμένο του και γιατί όχι να κατασκευάζει επίγειους παραδείσους.
Η φωτιά όμως του Προμηθέα δεν φώτισε το δρόμο των ανθρώπων, τους έδωσε βέβαια
ισχύ, ενίσχυσε τη θέληση για κυριαρχία πάνω στη φύση, στα άλλα είδη και στους ίδιους,
αλλά δεν τους έκανε καλύτερους. Παρότι οι άνθρωποι διαθέτουν περισσότερη γνώση για
να πράξουν το σωστό συνεχίζουν να παραμένουν σκληροί και εγωιστές, η συσσώρευση της
γνώσης δεν είναι ευθέως ανάλογη με τη βελτίωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά με
την ενίσχυση της ανθρώπινης εξουσίας. Θα αντιτείνουν βέβαια κάποιοι ότι το πρόβλημα
δεν είναι η γνώση αλλά η καλή ή κακή της χρήση. Εκτός όμως από το ότι η γνώση δεν είναι
ουδέτερη, η εξέλιξή της καθορίζεται από τα κυρίαρχα κοινωνικά πρότυπα και τις σχέσεις
εξουσίας που την γέννησαν, έτσι ώστε να την καθιστούν μια από τις ενδεχόμενες μορφές
που θα μπορούσε να πάρει, η πεποίθηση ότι η συσσώρευσή της οδηγεί στη νίκη του καλού
είναι ένα εσχατολογικό σωτηριολογικό δόγμα.
Μήπως τελικά σωστά τιμωρήθηκε ο Προμηθέας από τους θεούς γιατί με τις πράξεις του
απλώς ενίσχυσε την αλαζονεία ενός όντος που ξεχνάει ότι δεν προήλθε από παρθενογένεση
και ο πολιτισμός του δεν διαπλάθει την φυσική του υπόσταση αλλά την κουβαλάει μέσα
του; Ο προμηθεϊκός άνθρωπος διέπραξε ύβριν διότι επεδίωξε να πορευτεί υπέρ μοίραν,
πέραν δηλαδή του μεριδίου που του αναλογεί στο κοσμικό σύμπαν.
Δεν υπάρχει πρόοδος αλλά ένα διπλό παιχνίδι ανάμεσα στην εξέλιξη και την
οπισθοδρόμηση, τον πολιτισμό και την βαρβαρότητα, την οργάνωση και την
αποδιοργάνωση. Η ιστορία δεν είναι μια γραμμική εξέλιξη γιατί φέρνει στο προσκήνιο
ένα ον με λογική, επινοητικότητα, δημιουργικότητα αλλά ταυτόχρονα εξουσιαστικό,
παραληρηματικό, με ψευδαισθήσεις, μύθους και ύβριν, την παράφρονα έλλειψη μέτρου.
Η οικονομική και τεχνολογική πρόοδος του πολιτισμού συνδέεται απόλυτα με την ηθική
υπανάπτυξη. Ίσως τελικά η νεωτερική ιδέα της προόδου έχει τις ρίζες της, εκτός των άλλων,
στο φόβο του θανάτου και την επιδίωξη της αθανασίας μέσω της διαρκούς προόδου και
των επίγειων ή επουράνιων παραδείσων.
Η ιδέα της προόδου είναι συνοδοιπόρος βέβαια με αυτή της ανάπτυξης, με το οικονομικό
φαντασιακό ότι το περισσότερο είναι καλύτερο, με την παράλογη και καταστροφική ιδέα
της επιδίωξης μιας απεριόριστης ανάπτυξης σε ένα πεπερασμένο πλανήτη, αλλά η κριτική
της ανάπτυξης για να είναι αποτελεσματική προϋποθέτει την πλήρη εγκατάλειψη της ιδέας
μιας προόδου σωτηριολογικής, που υπακούει σε ένα ιστορικό ντετερμινισμό. Είναι τελικά η
επιστροφή στο παρελθόν συντήρηση και η έφοδος στο μέλλον πρόοδος ; Είναι προτιμότερη
η τυραννία της οικειότητας στην κοινότητα ή η πλήξη της ανωνυμίας στη νεωτερική πόλη;
Η πρόοδος μπορεί να έρθει από την επιστροφή στην αρχή, στις ρίζες, διότι σύμφωνα με τον
Heidegger «η αρχή συνεχίζει να είναι. Δεν κείται πίσω μας…αλλά ορθώνεται εμπρός μας.»
Η επιστροφή στην αρχή ,για να πας μπροστά, είναι αναγεννητική επισημαίνει ο Ε. Μορέν
και όχι πρωτογονισμός όπως επέβαλλε να θεωρείται ο προοδευτισμός που εντοπίζει την
ανθρώπινη αλήθεια μόνο στην ανιούσα κίνηση της ιστορίας. Η επιδίωξη της μεσότητας
μέσω της αλληλεπίδρασης αρχής και τέλους είναι ο στόχος και όχι τα τυραννικά έσχατα.
Ναξάκης Χάρης