Ποτέ άλλοτε το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα δεν είχε τόση εντροπία, αλλά και ποτέ ίσαμε τώρα δεν υπήρχε αυτή η ηγεμονία της ιδεολογίας του καπιταλισμού στην κοινωνία. Πραγματικά το καπιταλιστικό φαντασιακό έχει καταλάβει και κυριαρχεί στο μυαλό και στην καρδιά του σύγχρονου ανθρώπου
Οι άνθρωποι πλέον δεν ονειρεύονται, δεν ζητούν ένα άλλο σύστημα πιο ανθρώπινο και πιο ελεύθερο, δεν έχουν κανένα όραμα για μια άλλου τύπου κοινωνική οργάνωση. Μέσα ακόμα και από την κρίση του καπιταλισμού, δεν αναδύεται ο άνθρωπος του μέλλοντος όπως συνέβαινε σ’ όλες τις παλαιότερες κοινωνίες σε κρίση.
Ο καπιταλισμός ιδιαίτερα με την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» –ή του κρατικού καπιταλισμού καλύτερα– έγινε πιο επιθετικός αλλά και ο πλανήτης πιο ασταθής και πιο ανισόρροπος. Η πρόβλεψη του Κέινς ότι μέσω του καπιταλισμού όλες οι ανάγκες του ανθρώπου θα ικανοποιούνται –έτσι έλεγε το 1928- με ένα μικρό μόνο μέρος της εργασιακής του απασχόλησης για να ικανοποιηθεί ο παλαιός Αδάμ μέσα μας, όχι μόνο δεν ίσχυσε αλλά δείτε πώς είναι ο κόσμος σήμερα.
Ο νέος άνθρωπος
Ο καπιταλισμός πριν φανερώσει τα αδιέξοδά του κατέστρεψε τον ψυχισμό των ανθρώπων, διαμόρφωσε ένα νέο ανθρωπολογικό τύπο. Ο καπιταλισμός πώς κατάφερε να διαμορφώσει αυτόν τον ανθρωπολογικό τύπο; Εναν άνθρωπο μοναχικό, νευρωτικό, φοβικό και φοβισμένο αλλά και ατομιστή, επιθετικό, λαίμαργο, αποθηκευτικό, καταναλωτικό και ενεργοβόρο;
Καριερίστα, αμοραλιστή, εγωιστή, αμετροεπή, ασεβή με τη φύση και το περιβάλλον, ανταγωνιστικό; Εναν άνθρωπο «κάτοικο του εγώ» και απηνή διώκτη τού «εμείς», έναν άνθρωπο που ακόμα και στη σημερινή γενική καταστροφή, διατηρεί μια ψευδαισθητική πιθανότητα ατομικής διαφυγής; Ο καθένας μας πρέπει να σκεφτεί ότι ατομικός άνθρωπος δεν υπάρχει.
Ο καθένας από μας αν μεγάλωνε έξω από τους άλλους ανθρώπους δεν θα ήταν άνθρωπος αλλά κάτι άλλο. Ο άνθρωπος είναι ο κοινωνικός άνθρωπος. Αυτή είναι η ιστορική και επιστημονική νομιμοποίηση του αιτήματος μιας κοινωνίας της αλληλεγγύης, του μοιράσματος, της συλλογικότητας, της ευθύνης και της ελευθερίας.
Μιας κοινωνίας που θα επιτρέπει σε κάθε μέλος της να αυτοπραγματώνεται.
Δυο λύκους έχει μέσα του κάθε άνθρωπος έλεγε ο γερο-Ινδιάνος στον εγγονό του. Τον καλό και τον κακό. Και ποιος κερδίζει παππού; Ρωτά ο εγγονός. Αυτός που ταΐζεις, παιδί μου.
Ο καπιταλισμός λοιπόν τάισε τον κακό λύκο.
Ψυχαναγκασμός – καταναλωτισμός
Πώς όμως ο σύγχρονος καπιταλισμός -ιδιαίτερα ο ύστερος- μπόρεσε να διαμορφώσει τον ανθρωπολογικό τύπο της κατανάλωσης; Μπόρεσε δηλαδή να διαμορφώσει τον σκελετό του, τη σπονδυλική του στήλη; Από τη στιγμή που ο καπιταλισμός συνέδεσε την καταναλωτική αγορά όχι με τις πραγματικές ανάγκες αλλά με την επιθυμία των ανθρώπων (εφαρμόζοντας ιδέες της ψυχανάλυσης), ο ξέφρενος καπιταλισμός θα έφτανε στα ύψη, η σπατάλη ενέργειας εκεί που ποτέ δεν είχε φτάσει και τα προϊόντα δεν θα σήμαιναν μόνο κάλυψη στοιχειωδών αναγκών, αλλά θα είχαν -και έχουν- και άλλα ψυχολογικά συμφραζόμενα.
Διότι οι ανάγκες έχουν όρια, οι επιθυμίες είναι ακόρεστες. Τα λογικά επιχειρήματα και η λογική αναλυτική σκέψη, τα πολιτικά ενεργήματα και τα στρατηγικά προτάγματα για την κοινωνία αντικαταστάθηκαν από υποσυνείδητα ορμέμφυτα, εικόνες, επιθυμίες και φαντασιώσεις έτσι όπως ο πολίτης να μην ενεργεί λογικά αλλά συναισθηματικά. Ετσι μπορεί να εξηγήσει κανείς όλη την παθολογία σύζευξης κοινωνίας-αγοράς-πολιτικής.
Ο πλανήτης έχει αρκετό πλούτο για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του καθενός, αλλά όχι και την αδηφαγία όλων. Ελεγε ο Μαχάτμα Γκάντι.
Ομως ο καπιταλισμός έχει ανάγκη για να ζει τη διαρκή αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης Ολοι διαισθανόμαστε τι θα γίνει σε λίγα χρόνια. Οι επιστήμες και εν μέρει και η τέχνη όπως έλεγε ο Ενγκελς αντί να πουν αυτό που πρέπει να πουν, βαυκαλίζονται με ιδέες παντοδυναμίας, εμπεδώνοντας στη συνείδηση των ανθρώπων ότι ο άνθρωπος όλα μπορεί να τα λύσει. Ηρθε όμως η Φουκουσίμα για να μας δείξει ότι το αρχαίο Υβρις-Ατη-δίκη εξακολουθεί να κυριαρχεί στο Σύμπαν και στα ανθρώπινα.
Επανανοηματοδότηση
Εκανα αυτόν τον μακροσκελή πρόλογο γιατί θεωρώ το βιβλίο εξόχως πολιτικό. Γιατί πιστεύω ότι η λύση θα είναι πολιτική και ότι τίποτε δεν κινείται έξω από τη σφαίρα της πολιτικής. Πρέπει επομένως να επανορίσουμε την Πολιτική. Αλλά πριν ζητήσουμε ένα νέο συλλογικό πολιτικό υποκείμενο που θα ενσαρκώσει τις ιδέες της άμεσης δημοκρατίας, της αυτοδιαχείρισης, της αυτονομίας, της ελευθερίας και της συμμετοχής, πρέπει να αλλάξουμε –να αρχίσουμε να αλλάζουμε- τον άνθρωπο. Εχουμε ανάγκη από έναν νέο ανθρωπολογικό τύπο, της αλληλεγγύης, της συλλογικότητας, της επανανοηματοδότησης της ζωής, της ολιγάρκειας, της εκ νέου ιεράρχησης των αξιών, αλλιώς κινούμαστε στο ίδιο μοτίβο. Το παλιό σε συσκευασία καινούργιου.
Για αυτό έχουν σημασία τα παραδείγματά τους. Διότι βασικός νόμος στις θεωρίες της συμπεριφοράς είναι ο εξής: «Αν θέλεις να μάθεις κάτι κάν’ το». Αν θέλεις να το ξεμάθεις κάνε κάτι άλλο». Αυτό κάνουν αυτοί οι άνθρωποι. Και άλλος τρόπος δεν υπάρχει. Μόνο έτσι θα έλθει το καινούργιο. Αλλά νησίδες τέτοιου τύπου πρέπει να πολλαπλασιαστούν διότι μόνο τότε αυτή η τρικυμισμένη θάλασσα των πολλαπλών συλλογικοτήτων θα μετατραπεί σε παλμικό κύμα προωθητικό της κοινωνίας.
Μοιάζουν σήμερα σαν αναχωρητές. Αλλά κάθε αναχωρητής είναι και ένας ερχόμενος, όπως λέει ο ποιητής.
Οι ιδέες της αποανάπτυξης σήμερα φαντάζουν ουτοπικές, ή γραφικές κατ άλλους. Ομως προσέξτε. Τα μεγάλα άλματα στο σκέπτεσθαι αλλά και στο πράττειν δεν έγιναν όταν δώσαμε διαφορετικές απαντήσεις στα ίδια ερωτήματα, αλλά όταν θέσαμε νέα ερωτήματα.
*Ψυχίατρος, τ. δ/ντής Κέντρου Ψυχικής Υγείας Χανίων
Περισσότερα εδώ:efsyn